صورت‌های مالی یا صورتگری مالی

صنعت بیمه همانند سایر صنایع در بخش حوزه مالی از مجموعه قوانین و مقررات پیروی می‌کند. اما در سال‌های اخیر موضوع عدم شفافیت صورت‌های مالی شرکت‌های بیمه به یک چالش مهم و اساسی تبدیل شده و حتی در تصمیم‌گیری ذی‌نفعان و افراد ذی‌صلاح تاثیر گذاشته است.

نبود کنترل‌های داخلی اثربخش نه‌تنها بر عملیات واحدهای تجاری، بلکه بر کیفیت فرآیند حسابرسی مستقل نیز تاثیر منفی بر جای می‌گذارد. ایجاد سیستم کنترل داخلی، برای مدیران، اطمینان در جمع‌آوری اسناد و مدارک مالی و فنی لازم و برای صاحبان سهام، اطمینان محافظت از دارایی‌های شرکت را فراهم می‌آورد و در تهیه گزارش‌های مالی قابل‌اتکا است.

چالش‌های فنی درصورت‌های مالی

پیش از تدوین استاندارد حسابداری شماره ۲۸‌(فعالیت‌های بیمه عمومی)، شرکت‌های بیمه برای محاسبه ذخایر فنی بیمه‌های غیر‌زندگی و گزارشگری آن از آیین‌نامه شماره ۲۲ شورای‌عالی بیمه و مکمل‌های آن استفاده می‌کردند. استاندارد حسابداری شماره ۲۸ به‌ دلیل ویژگی‌های متفاوت و منحصر به فرد شرکت‌های بیمه‌ای و به منظور یکسان‌سازی روش‌های متفاوت حسابداری بیمه و لزوم شفافیت بیشتر گزارش‌های مالی شرکت‌های مزبور در سال ۱۳۸۵ تدوین شد.

با این حال شورای‌عالی بیمه با تنظیم آیین‌نامه شماره ۵۸، شرکت‌های بیمه را ملزم کرده به جای استاندارد حسابداری شماره ۲۸، از آیین‌نامه شماره ۵۸ شورای‌عالی بیمه جهت محاسبه ذخیره‌های فنی خود استفاده کنند.

با توجه به رویه موجود شرکت‌های بیمه‌ای متضرر این تضاد بین قوانین و استانداردهای حسابداری شدند، به نحوی که هر ساله به دلیل این تضاد گزارش‌های حسابرسی تعدیل شد و متناسب با سطح اهمیت، هم گزارش‌های حسابرسی شرکت‌های بیمه‌ای مشروط یا مردود شد و هم سهامداران شرکت‌های بیمه‌ای از این بابت متضرر شدند، به نحوی که هر ساله مبلغ قابل توجهی از سود قابل تقسیم شرکت در اثر هزینه مرتبط با ذخیره فنی تکمیلی و خطرات طبیعی محدود شده است.

عدم افشای صحیح ذخایر

سید محمدباقرآبادی، حسابدار رسمی معتقد است: «بخش مالی شرکت‌های بیمه از تخصص و تجربه بیمه‌ای کافی برخوردار نبوده و یکی از دلایل این امر را می‌توان نبود دانشگاه یا مراکز آموزش عالی که به‌طور حرفه‌ای به این موضوعات بپردازند، دانست. گردآوری، ثبت، طبقه‌بندی و تلخیص گزارش‌های مالی در قالب صورت‌های مالی، نیاز به تسلط کامل بر مباحث مالی بیمه‌ای دارد که متاسفانه، برخی شرکت‌های بیمه و موسسات خدمات حسابرسی از داشتن چنین نیروهای متخصص و باتجربه بی‌بهره‌اند. این موضوع تاثیرات بسیاری بر نوع و نحوه ارائه صورت‌های مالی دارد که در برخی موارد صورت‌های مالی شفافیت لازم را برای تجزیه و تحلیل ندارند و ذی‌نفعان نمی‌توانند از آن استفاده کنند.»

وی گفت: «اتهامی‌که شرکت‌های بیمه را تحت عنوان عدم شفافیت تحت تاثیر قرار می‌دهد، نوع فعالیت این شرکت‌ها است. شرکت‌های بیمه عمدتا، ریسک آتی مشتریان را خریداری کرده و به عنوان یک خدمت به مشتری ارائه می‌کنند. به همین دلیل باید در حساب‌های خود ذخیره کافی و درستی داشته باشند. معمولا این موضوع است که با مشکل مواجه است. یعنی شرکت‌ها ذخیره درستی شناسایی نمی‌کنند. ذخایر به شکل درستی افشا نمی‌شود و ریسک ذخایر به شکل درستی در اختیار مخاطب قرار نمی‌گیرد. اینها مواری هستند که همیشه در مورد شفافیت صورت‌های مالی شرکت‌های بیمه‌ای ابهام ایجاد می‌کند.»

وی ادامه داد: این موضوع فقط مختص شرکت‌های بیمه‌ای کشورمان نیست. در تمام دنیا این مشکل وجود دارد. برای شرکت‌های بیمه‌ای استاندارد دقیق و جامعی وجود ندارد. یک استاندارد موجود است که آن هم ترجمه یک نمونه خارجی است.

بی‌اعتنایی به استانداردها

این کارشناس ادامه داد: مهمترین استاندارد در جهان آی‌اف‌آر‌اس ۴ است که در سال ۲۰۰۵ از آن رونمایی شد. این استاندارد یک پایه بود که فعلا شرکت‌های بیمه در مورد افشای اطلاعات خود از آن استفاده کنند. با توسعه استانداردها، استانداردی لازم بود که بتواند نحوه اندازه‌گیری، افشا و ذخیره‌ها را پوشش بدهد، این استاندارد به عنوان آی‌اف‌آراس۱۷ در اردیبهشت ماه ۹۶ رونمایی شد و از سال ۲۰۲۰ قابل اجرا است. این موضوع برای آشنایی شرکت‌ها و آماده‌سازی زیرساخت‌ها انجام شد. با اجرایی شدن این استاندارد بخش قابل توجهی از مشکلات بر طرف می‌شود.

 وی با اشاره به مطلوبیت استانداردها برای شفاف‌سازی شرکت‌های بیمه، اظهار کرد: استاندارد یک موضوع جامع و مهم است. چیزی که روی این استانداردها تاثیر می‌گذارد، شرایط زیرساختی کشور است، ما شرایط فنی لازم رابرای اجرای این موضوع نداریم.

باقرزاده با بیان اینکه شرکت‌های بیمه باید متخصصان این حوزه را تقویت کنند، عنوان کرد: یک سال است که سازمان بورس از شرکت‌های بیمه درخواست می‌کند از استانداردهای آی‌اف‌آر‌اس استفاده کنند، اما هیچ کدام از شرکت‌های بیمه‌ای این کار را انجام نداده‌اند.

وی بیان کرد: در خصوص شرکت‌های بیمه، اگر زیرساخت‌ها را آماده و ضعف‌های تکنیکال را برطرف کنیم. شفافیت به اندازه قابل توجهی رشد می‌کند.

وی زیرساخت‌های شرکت‌های بیمه‌ای و سیستم‌های اطلاعاتی اعم از سیستم حسابداری، قراردادها و آی‌تی را که باید با هم مرتبط باشند، مهمترین چالش‌های قانونی شرکت‌های بیمه‌ای عنوان کرد‌ و گفت: پرورش نیروی انسانی قادر نیاز اصلی شرکت‌های بیمه‌ای است.

وی تصریح کرد: در بحث ذخیره خطرات فنی طبیعی، آیین‌نامه بیمه مرکزی عنوان می‌کند که باید ذخیره گرفت اما استاندارد حسابداری عنوان می‌کند که ذخیره نباید گرفت در نتیجه یک اختلاف به وجود می‌آید. این اختلاف را می‌توان با برگزاری یک جلسه، طرفین با ارائه اطلاعات یک یادداشت توضیحی تمامی ‌موارد را افشا‌ کنند. این موضوع هیچ مغایرتی هم با استانداردهای حسابداری ندارد.

آرایش صورت‌های مالی

بر اساس استاندارد شماره ۴ حسابداری ایران با عنوان ذخایر، بدهی‌های احتمالی و دارایی‌های احتمالی، ذخیره عبارت است از نوعی بدهی که زمان تسویه یا تعیین مبلغ آن توأم با ابهام نسبتا قابل توجـه است و در این تعریف بدهی عبارت است از تعهد انتقال منافع اقتصادی توسط واحد تجاری، ناشی از معاملات یا سـایر رویدادهای تعهدآور گذشته و منظور از رویداد تعهدآور در این تعریف، رویدادی است که تعهدی قانونی یا عرفی ایجاد می‌کند بـه گونـه‌ای کـه واحد تجاری ملزم به تسویه آن باشد.

بر این اساس با عقد قرارداد، شروع پوشش بیمه‌ای و اخذ حق بیمه از بیمه‌گذاران، فرآیند شناسایی، طبقه‌بندی، اندازه‌گیری و ثبت رویدادهای مالی ناشی از آن، شامل پذیرش ریسک، هزینه‌های بیمه‌گری و درآمد حق بیمه آغاز می‌شود. این تازه آغاز راه است. پایان دوره مالی فرا می‌رسد و آخرین مراحل فرآیند مذکور شامل تلخیص و گزارشگری با محاسبات برآوردی شروع می‌شود.

طبق آیین‌نامه شماره ۵۸ مصوب شورای عالی بیمه مرکزی، یکی از ذخایر مهم «ذخیره خسارات معوق» است؛ طبق استاندارد شماره ۲۸ حسابداری ایران، بدهی بابت خسارت معوق باید برای بیمه‌های مستقیم و اتکایی شناسایی شود.

همایون باقری، حسابدار رسمی ‌معتقد است: صنعت بیمه هم می‌تواند با استفاده از استانداردهای روز دنیا چالش‌های مهم خود را از بین ببرد. با توجه به اینکه شرکت‌های بیمه باید تعاملاتی با دنیا داشته باشند. شفاف‌سازی یک نیاز به شمار می‌رود. متاسفانه آرایش صورت های مالی در شرکت‌های بیمه مشاهده می‌شود و شرکت‌ها تعهدات آتی خود را پیش‌خور می‌کنند و به جای زیان‌، سود نشان می‌دهند. در این روش سود از جیب بیمه‌گذار پرداخت شده و به نوعی آنها را متضرر می‌کند.

وی گفت: به اعتقاد من باید از کسانی که مطرح می‌کنند، صورت‌های مالی شرکت‌های بیمه شفافیت لازم را ندارد این سوال را پرسید که کدام قسمت از صورت‌های مالی؟ از منظر استانداردهای ایران اگر این موضوع را ببینیم تقریبا ترجمه شده استانداردهای بین‌المللی است. در ارتباط با عدم شفافیت در صورت‌های مالی بحث بدهکاران است.

وی ادامه داد: این بدهکاران، بدهکارانی هستند که در واقع به میزانی که در صورت‌های مالی مطرح می‌شود قابلیت بازیافت دارد. به عبارتی نیاز است که در صورت‌های مالی این بدهکاران ذخایر کافی در حساب‌ها منظور شود. باید به دارایی‌های قابل اتکا برسیم.

وی افزود: باتوجه به پیچیدگی خود صنعت بیمه، صورت‌های مالی متفاوتی وجود دارد. در صورت سود و زیان یا ترازنامه، شرکت‌های بیمه تفاوت بسیاری با شرکت‌های دیگر دارد و در واقع در بازار سرمایه صنعت بیمه مورد بی‌مهری قرار گرفته است. صنعت بیمه به دلایل متفاوتی کمتر مورد توجه سرمایه‌گذاران است. تفاوتی که میان صنعت بیمه و سایر صنایع وجود دارد بر عدم شفافیت صورت‌های مالی دامن زده است. اگر باز کردن صورت‌های مالی به شکل فعال‌تر با متولی‌گری بازار سرمایه یا جامعه حسابداران رسمی آموزش داده شود، عدم شفافیت از بین می‌رود.

نبود آشنایی با سرفصل‌ها

وی تصریح کرد: در صورت سود و زیان شرکت‌های بیمه حساب‌های متقابل وجود دارد. برای مثال حق بیمه عاید نشده در صورت‌های مالی وجود دارد. وقتی این موضوع را در سطح جامعه مطرح می‌کنیم کسانی که با بیمه در ارتباط نباشند، نمی‌توانند آن را درک کنند. درحالی که منظور از حق بیمه عاید نشده، بیمه‌نامه‌هایی است که سر رسید و انقضای آنها به دوره بعد منتهی می‌شود. عدم آشنایی با سرفصل‌های مالی صورت‌های بیمه بخشی از  عدم شفافیت را انعکاس می‌دهد.

نبود شفافیت ذخایر خسارت معوق

باقریان افزود: شناسایی ذخایر خسارت معوق بحث دیگری از عدم شفافیت در صورت‌های مالی شرکت‌های بیمه است. علت اینکه مبانی تعریف شده و درستی وجود ندارد دائما دستخوش تغییرات است، در نتیجه نمی‌توان به ذخیره خسارت معوق اتکا‌ کرد و هر کدام از این بخش‌ها عدم شفافیت را به ارمغان می‌آورد.

این حسابرس خبره تصریح کرد: در بحث صورت‌های مالی بیمه، یک استاندارد مشخص یا الگوی مشخص برای پیروی شرکت‌ها وجود ندارد. شرکت‌های بیمه کتاب قانون‌گذار یا کاملی ندارند. صورت مالی مورد تایید سازمان حسابداری و بیمه مرکزی وجود ندارد. اگر قرار است صورت‌های مالی شرکت‌های بیمه‌ای را بررسی کنید در بحث رویه‌های مالی باید به هر کدام از بخش‌ها تمرکز داشته باشید. به عبارتی مبانی باید به صورتی باشد که هر شرکت روش یا رویه خود را نداشته باشد.‌ یک مدل و نمونه از اقلام صورت‌های مالی به صورت واحد وجود ندارد.

وی با اشاره به اینکه اگر مدل واحد به وجود آید مشکلات برطرف می‌شود، اظهار کرد: سرمایه‌گذاران دغدغه دارند. برای حضور در بازار سرمایه باید دغدغه  سرمایه‌گذاران برطرف شود. وقتی ابهام برطرف می‌شود که یک مدل واحد و یک استاندارد مشخص برای صورت‌های مالی شرکت‌های بیمه‌ای تعیین و تبیین شود.

چالش قانونی حسابداران با بیمه مرکزی

فقدان دانش اجرای گزارش‌گیری مالی بین‌المللی در بین عوامل دخیل در ایران از جمله شرکت‌های بیمه، ضرورت تربیت افراد متخصص در حوزه‌های ارزیابی، مالی و اکچوئری را تاکید می‌کند. همچنین اجرای استانداردهای بین‌المللی تاثیر قابل توجهی بر فرآیندهای مالی خزانه‌داری، مدیریت سرمایه‌گذاری، مدیریت ریسک و مالیات خواهد داشت که باید آمادگی لازم در شرکت‌ها ایجاد شود. انطباق قوانین و مقررات و همسو بودن مجریان قانون‌گذار‌ و ناظران با اجرای استاندارد فوق بسیار مهم است و تکنولوژی تهیه اطلاعات مالی باید دوباره طراحی شود.

نقش فراموش شده بیمه مرکزی

محسن قاسمی، ‌دبیر انجمن حسابداران خبره ایران معتقد است: عمده‌ترین مشکل صورت‌های مالی شرکت‌های بیمه‌ای نبود یک استاندارد واحد است. یک استاندارد حسابداری برای شرکت‌های بیمه وجود دارد. از سوی دیگر با توجه به اینکه بیمه مرکزی را به عنوان نهاد ناظر پذیرفته‌اند، ملزم هستند که از آیین‌نامه‌های آنها پیروی کنند در نتیجه یک چالش قانونی در این میان به وجود می‌آید. بسیاری از بخشنامه‌های بیمه مرکزی با استانداردهای حسابداری در تضاد است. اما برای شرکت‌های بیمه‌ای اولویت، رعایت الزامات بیمه مرکزی است.  وی با اشاره به اینکه‌ شکل‌گیری استانداردهای بین‌المللی نیاز به واحد‌سازی الگوها دارد، اظهار کرد: معضل اصلی شرکت‌های بیمه جذب سرمایه‌گذاران خارجی است. باید استانداردهای صورت‌های مالی با استانداردهای بین‌المللی منطبق باشد در حالی که بیمه مرکزی شرکت‌ها را ملزم به رعایت قوانین خود می‌کند.

وی تصریح کرد: شفافیت بدون رعایت الگوهای جهانی غیرممکن است. برای شرکت‌های بیمه استانداردهای حسابداری موجود است. شرکت‌های بیمه باید صورت‌های مالی خود را بر اساس این استانداردها منتشر کنند.