نبرد نابرابر بیمه‌گرها با غول‌های مالی در ایران

در اقتصاد ایران، بانک محوری، فضای کسب و کار بنگاه‌های بزرگ و در نهایت بازار مالی ایران را تحت تاثیر قرار داده‌ و آنها را به شدت تضعیف کرده ‌است. بر اساس آمارهای موجود، حدود ۶۰ درصد از سرمایه در اختیار بانک‌ها هستند اما این تمام ماجرا نیست. رقبای دیگری نیز هستند که پول را می‌بلعند. سازمان تامین اجتماعی یا صندوق‌های بازنشستگی بخش بزرگی از اقتصاد کشور را در اختیار داشته و با این امکانات، در تخصص‌هایی چون بانکداری و بیمه‌گری نیز ورود می‌کنند و حتی بیمه عمر نیز برای مشتریان خود صادر می‌کنند.

در این رقابت، صنعت بیمه کمتر امکان حضور جدی پیدا کرده ‌است و حتی خود نیز به این بازارها وابسته شده ‌است. اخیرا‌ رئیس کل بیمه مرکزی گفته که سود بالای بانکی باعث شده نه تنها مردم بلکه شرکت‌های بیمه نیز سرمایه خود را به بانک‌ها بسپارند و حدود ۵۵ درصد منابع صنعت بیمه در بانک‌ها ذخیره شود و این یک مشکل جدی است. به گفته همتی‌ در کشور ما به دلیل ساختار بازارهای مالی، حاکمیت دولت و بیمه‌های اجتماعی توسط دولت، نقش بیمه عمر در ساختار ترکیبی صنعت بیمه حداقل شده است.

شرکت‌های بیمه کشورهای پیشرفته، بالغ بر ۴۰ رشته بیمه‌گری فعال دارند اما در ایران تنها ۱۵ رشته فعال است. یکی از این رشته‌ها که در دنیا طرفدار زیادی دارد، بیمه عمر و زندگی است که ۶۰ درصد از مجموع حق بیمه ۴.۸ تریلیون دلاری جهان را به خود اختصاص داده ‌است.

در ایران، بیمه عمر به طور جدی، از دهه ۸۰ شمسی، فعال شده اما هنوز به شرایط مطلوبی از رشد و توسعه نرسیده و همچنان در مسیر رشد قرار دارد. با این حال، بیمه مرکزی قصد دارد با این ابزار، صنعت بیمه را از وابستگی به بانک‌ها نجات داده و با غول‌های بزرگ مالی گلاویز شود‌. در همین راستا، در روزهای اخیر پذیره‌نویسی عمومی‌سهام در دست انتشار شرکت بیمه زندگی خاورمیانه که در زمینه عملیات بیمه‌ای در انواع رشته‌های بیمه زندگی و مستمری‌(عمر) فعالیت می‌کند، از طریق شبکه کارگزاری عضو فرابورس ایران مورد پذیره‌نویسی عمومی‌قرار گرفت.

در مجموع، در سال ۹۵، بیمه مرکزی گزارش داده که از مجموع ۵۸ میلیون و ۶۴۱ هزار بیمه‌نامه صادر شده تنها تعداد ۲ میلیون و ۹۷۳ هزار مورد متعلق به بیمه عمر و زندگی بوده که ۵.۰۷ درصد آن را تشکیل می‌داد. به لحاظ ریالی نیز عملکرد صنعت بیمه درسال ۹۵ بالغ بر ۲۲۷ هزار میلیارد ریال بوده که سهم پرتفوی بیمه‌های عمر و زندگی حدود ۳۷ هزار میلیارد ریال بوده است.

هنوز اول راه است

به گفته عباس رنجبر، یکی از کارشناسان صنعت بیمه، سرانه بیمه عمر در جهان در حدود ۳۶۰ دلار، اما در ایران در حدود ۱۰ دلار است و سهم بیمه‌های زندگی در جهان در حدود ۶۰ درصد و در ایران زیر ۱۰ درصد است، حال ‌آنکه در خاورمیانه در حدود ۲۵ درصد است. برخی‌ علت اصلی عدم توسعه صنعت بیمه‌‌ را ناتوانی این صنعت در بهره‌برداری کافی از پتانسیل بیمه ‌زندگی می‌دانند.

غلامرضا فرجودی، عضو کلوب جهانی فروشندگان حرفه‌ای بیمه‌های عمر آمریکا MDRT‌ که با «سهامدار» گفت‌وگو کرده، معتقد است: «صنعت بیمه و به‌خصوص بیمه زندگی، نیاز به فرهنگ‌سازی بیشتری دارد. در سال‌های اخیر به دلیل سیاست‌های پولی، بیمه عمر رضایت طرفین را حاصل نکرده است و راه اصلی نیز می‌تواند تغییر روش در سرمایه‌گذاری‌های شرکت‌های بیمه باشد تا با کسب سودآوری بیشتر و مشارکت دادن مردم، میزان رضایت در این حوزه را افزایش دهد. در کشورهای غربی روش بیمه عمر به صورت ترمیک بوده و به حالت اندوخته‌ای نیست و تنها بر موضوع فوت متمرکز است اما در ایران، این رشته‌ ورود پیدا نکرده ‌است و باید برای افزایش بهره‌وری تلاش بیشتری صورت‌گیرد، بنابراین فاصله‌ زیادی بین بیمه عمر ایران و جهان وجود داشته و بیمه عمر در ایران، هنوز اول راه است.»

افزایش سرمایه فوت

به همین روی، بیمه مرکزی برای رشد صنعت بیمه، تمرکز خود را روی بیمه عمر و زندگی گذاشته و اقدامات‌ مهمی‌در این زمینه انجام داده ‌است. اخیرا به تقاضای مدیران شرکت‌های بیمه، بیمه مرکزی سرمایه فوت را افزایش داده و رقم آن را به ۵ میلیارد ریال رساند. این در حالی است که در دو دهه گذشته با وجود اقدامات جهشی، سرمایه مذکور در بیمه‌نامه‌های عمر انفرادی از مبلغ زیر ۱۰۰ میلیون ریال به ۲ میلیارد ریال رسیده ‌بود اما ظرف دو سال گذشته به مبلغ ۵میلیارد ریال ارتقا‌ یافته ‌است‌. سرمایه فوت مبلغی است که در صورت فوت بیمه شده به ذی‌النفع پرداخت می‌شود و در سال ۹۵ از مبلغ ۲ میلیارد ریال به ۴ میلیارد ریال و در سال ۹۷ به ۵ میلیارد ریال رسیده است. در مقابل این افزایش، نرخ سود مشارکت در منافع عمومی‌از ۲۵ درصد به حدود ۱۸ درصد رسیده ‌است‌.

در همین رابطه، مدیر‌عامل شرکت خدمات بیمه‌ای اندیشه فردای ایرانیان، نماینده حقوقی بیمه آسیا، اظهار کرد: «بعد از تاسیس شرکت‌های خصوصی، در دهه ۸۰ شمسی، براساس ایجاد تحول در روش‌های فروش و همچنین تغییر سلایق مشتریان، بیمه مرکزی‌ به تدریج سرمایه بیمه فوت را افزایش داده است. در حال حاضر بازار تقاضای بیشتر از این را دارد و برخی از شرکت‌ها تقاضای مبلغ بیشتر را کرده‌اند ولی مورد موافقت قرار نگرفته و حتی ممکن است بیمه‌های حوادث انفرادی در کنار بیمه عمر به عنوان پشتیبان، افزایش پیدا کند‌. این افزایش، رخداد خوبی برای صنعت بیمه ایران است. بیمه عمر برای خانواده، پس از فوت سرپرست، زندگی می‌آورد. بر همین اساس در برخی از کشورها تخلف‌های عجیب و غریبی پیرامون آن وجود دارد که دستمایه ‌هالیوود است اما خوشبختانه در ایران هنوز این روش‌ها باب نشده و نظارت در این بخش سبب عدم اشاعه این نوع تخلفات شده‌است.»

فرجودی می‌افزاید: «همه کارشناسان به این مساله اذعان دارند که صنعت بیمه در ایران نسبت به دیگر کشورها عقب‌ مانده‌ است و باید در این زمینه تلاش‌های زیادی کرد‌. یکی از راه‌های نزدیک شدن به سطح جهانی، جذاب کردن سرمایه بیمه‌های زندگی است.  در برخی کشورها سرمایه فوت به چندین میلیون دلار می‌رسد‌ در حالی که در ایران، سرمایه پوشش‌های فوت از ۱۸ سال پیش که حدود ۴۰ میلیون ریال بود- با توجه به آنالیز ریسک و پوششی که بیمه‌گرها به بیمه‌گذارها دادند و همچنین بررسی ضرایب خسارت در بیمه‌نامه‌ها- بیمه مرکزی براساس درخواست شرکت‌ها این رقم را افزایش داده و به مبلغ ۵ میلیارد ریال رسانده است.»

ابهامات این افزایش

این سطح افزایش سرمایه فوت طی دو سال، سبب طرح سوالات زیادی شده است. با توجه به اینکه صنعت بیمه با مشکلات زیادی دست‌وپنجه نرم می‌کند چرا باید سرمایه فوت به چندین برابر افزایش پیدا کند؟ سوال مهمتر اینکه آیا این مساله به ضرر شرکت‌های بیمه است یا به سود آنها؟ شرکت‌های کوچک بیمه‌گر چگونه از پس چنین هزینه‌های بر می‌آیند؟ همچنین پوشش ریسک این رقم بزرگ چگونه ‌است؟

غلامرضا فرجودی در پاسخ به این سوال که مبلغ بالای سرمایه بیمه فوت می‌تواند خود مشکلی برای شرکت‌های بیمه باشد، گفت: «توجه داشته باشید که در حال حاضر با پرداخت مبلغ ناچیز حق بیمه شخص ‌ثالث، شرکت‌ها مبلغ بالای دیه را می‌پردازند و این رقم در ماه‌های حرام به مبلغ ۳۰۰ میلیون تومان نیز رسیده ‌است. بنابراین افزایش در سرمایه فوت موضوع عجیبی نیست. حال آنکه در این حوزه، انواع ارزیابی‌های دقیق ریسک وجود دارد. یعنی به زبان ساده افرادی که برای بیمه عمر بالا تقاضا می‌کنند مورد انواع آزمایش‌های پزشکی دقیق‌ قرار می‌گیرند تا میزان ریسک را کاهش دهند؛ در مقابل برای حق قراردادهای ۵۰۰ میلیون تومانی، سالی بیش از ۲۰ میلیون تومان جذب می‌شود تا طی ۲۵ سال به رقم ۵۰۰ میلیون تومان برسد. در خصوص شرکت‌های کوچک نیز باید گفت که این شرکت‌ها ذاتا به سراغ این سطح از بیمه زندگی نمی‌روند‌؛ چرا که نه بازاریابانی با این میزان از تخصص در اختیار دارند و نه به لحاظ قانونی توان صدور چنین حق بیمه‌ای را دارند.»

رقابت با بازار پول

بازار پول در سال ۹۶ با معضل نرخ سود دست و پنجه نرم کرده بود و به همین منظور، دیگر بنگاه‌های دخیل در بازار مالی نیز باید این مساله را رعایت می‌کردند‌. براین اساس، درصد سود سرمایه‌گذاری بیمه عمر نیز کاهش یافت و به نوعی جذابیت خود را از دست داد.

مدیر‌عامل شرکت خدمات بیمه‌ای اندیشه فردای ایرانیان، در این مورد به «سهامدار» گفته است: «شرکت‌های بیمه موظفند بابت پرداخت سودها یک دوره به سرمایه‌گذارها تضمین بدهند و برای رعایت قوانین بازار پول سود مشارکت پرداخت می‌کنند‌. یعنی علاوه بر پرداخت درصدهای تعیین شده مشتریان را در سود خود شریک می‌کنند‌. از سال گذشته شرکت‌های بیمه موظف شدند در بیمه‌های عمر اعم ‌از پس‌انداز و سرمایه‌گذاری در دوسال نخست ۱۶ درصد سود تضمینی و در دو سال‌دوم ۱۳ درصد سود پرداخت کنند‌ و بقیه سال‌ها را ۱۰ درصد بپردازند. بنابراین شرکت‌ها موظف ‌هستند از سود مشارکت به سرمایه‌گذاران سود پرداخت کنند که این رقم ممکن است ۱۶ یا ۱۸ درصد یا اعداد دیگری باشد.»

دو مساله زیانبار برای بیمه‌گر

یکی از مسائل کلیدی در این خصوص، عدم استقبال شهروندان از محصولات صنعت بیمه ‌است. سرانه بیمه عمر در ایران برخلاف جهان که ۳۶۰ دلار است به سختی به حدود ۱۰ دلار می‌رسد و این می‌تواند به عدم اعتماد به صنعت بیمه تلقی شود. اغلب کارشناسان دو موضوع را عامل گریز از بیمه عمر می‌دانند؛ نخست کسر هزینه‌های گزاف از بیمه‌گذار در صورت فسخ قرار‌داد و دیگری موضوع ارزش افزوده است‌. عضو کلوب جهانی فروشندگان حرفه‌ای بیمه‌های عمر آمریکا MDRT در خصوص کسر هزینه‌های فسخ قرارداد از بیمه‌گر گفت: «جذب حق بیمه در ذات بیمه است‌. این بیمه‌نامه‌ها بلندمدت بوده و برای ۲۰ تا ۳۰ سال قرار‌داد بسته می‌شود و شرکت با توجه به سن، سلامت جسمانی و مدت قرارداد حق بیمه دریافت می‌کند. در فرهنگ ایرانی پس‌انداز بلندمدت شکل نگرفته و با توجه به اینکه شرکت‌های بیمه در حال راه‌اندازی شکل‌های جدیدی از محصولات هستند و شرکت‌هایی که در سال‌های ۸۰ تا کنون قراردادهای بلند‌مدت بسته‌اند هنوز به مرحله بهره‌برداری نرسیده‌اند‌. به همین دلیل طولانی بودن قرارداد برخی از ادامه کار منصرف می‌شوند‌. در سال‌های اول قرارداد بعضا نمی‌توان نظر داد که افراد سود کرده‌اند یا ضرر، چرا که ذات این قراردادها بلندمدت بوده و هزینه‌هایی دارد. چنانچه قرارداد ۲۵ ساله‌ای در سال دوم فسخ شود فرد باید هزینه‌های جانبی بپردازد، زیرا شرکت بیمه برای ۲۵ سال این هزینه‌ها را سرشکن کرده بود بر همین اساس شرکت بیمه آن هزینه را یکجا از شخص کسر می‌کند و این موضوعی شده است که اغلب بیمه‌گذارها را از این رشته گریزان می‌کند.»

اما یکی دیگر از موضوعات مهم پیرامون بیمه عمر، موضوع ارزش افزوده است. بر اساس ماده ۱ قانون مالیات ارزش افزوده؛ عرضه کالاها و ارائه خدمات در ایران همچنین واردات و صادرات آنها مشمول مقررات این قانون است. از آنجا که فروش بیمه‌نامه توسط شرکت‌های بیمه در گروه ارائه خدمات قرار می‌گیرد بنابراین خریدار ‌باید مالیات ارزش افزوده خدمات دریافتی را پرداخت کند.

فرجودی در این زمینه معتقد است: «تا پیش از اسفند ۱۳۹۵ مالیات ارزش افزوده این بیمه‌نامه‌ها در زمان بازخرید بیمه‌نامه از مبلغ بازخرید بیمه‌نامه کسر می‌شد که اغلب موجب نارضایتی و ناراحتی بیمه‌گذاران بود بنابراین از اسفند ۱۳۹۵ مقرر شد مالیات ارزش افزوده هر سال در اقساط همان سال محاسبه و به طور جداگانه از بیمه‌گذار دریافت شود، در واقع این هزینه‌ها از سوی قانون‌گذار به سرمایه‌گذار محول شده است تا شرکت‌های بیمه نیز بتوانند در فضای کسب و کار خود موفق‌تر عمل کنند.»

در مجموع می‌توان گفت که صنعت بیمه و بیمه عمر در ایران، در جنگی نابرابر با غول‌های بازار مالی قرار داشته و با کسب اعتماد و جذب منابع مالی می‌تواند نسبت به دیگر رقبا موفق‌تر عمل کند. شرط اصلی موفقیت این صنعت به ارتقای آن بستگی دارد و باید با بهره‌برداری از امکانات روز دنیا و روش‌های جدید خود را از مهلکه پس‌رفت نجات دهد‌.

وضعیت رشته‌های بیمه‌گری درپایان سال ۹۵(برای سال ۹۶ هنوز آمار رسمی ‌از سوی بیمه مرکزی منتشر نشده است)

منبع : بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ‌ایران